Rozmowa, dostępność emocjonalna, uwaga.

W ostatnich latach wiele uwagi poświęca się kwestii zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Uwagę przyciąga rosnąca liczba prób samobójczych oraz samookaleczeń dzieci i nastolatków, z niepokojem patrzymy również na złe warunki i niewystarczającą opiekę na całodobowych oddziałach psychiatrycznych, długie oczekiwanie na wizytę psychiatryczną oraz brak programów profilaktycznych, które edukowałby zarówno rodziców, jak i dzieci. W dalszym ciągu brak jest także działań skoncentrowanych na profilaktyce zaburzeń psychicznych. Świadomość, kiedy szukać pomocy, jakie symptomy powinny być niepokojące dla rodziców, jak uwrażliwić dzieci i młodzież na zmianę zachowania koleżanek i kolegów. A przede wszystkim, że to żaden wstyd. Zdrowie psychiczne jest tak samo ważne jak zdrowie fizyczne (jak nie ważniejsze) i zajmowanie się naszą psychiką nie powinno być źródłem poczucia wstydu, a jedynie siły i odwagi, by w odpowiedni sposób zaopiekować się sobą.

Definicja zdrowia psychicznego według WHO

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje zdrowie psychiczne jako: „stan dobrego samopoczucia, w którym jednostka może realizować swój własny potencjał, radzić sobie z normalnymi stresami życia, pracować produktywnie i wnosić wkład w społeczność” (WHO, 2001). Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) przyjmuje z kolei następującą definicję: „zdrowie psychiczne to dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny, a także zdolność do rozwoju i samorealizacji. Oznacza nie tylko brak chorób psychicznych, ale także poczucie własnej wartości i umiejętność czerpania radości z życia” (NFZ, 2021).

Stan naszego zdrowia psychicznego zależy od wielu czynników: genetycznych, biologicznych, rodzinnych i społecznych. Historia zaburzeń w rodzinie, biologiczne czynniki, które mają znaczenie od momentu poczęcia aż do narodzin (depresja okołoporodowa) i we wczesnym dzieciństwie. Wczesny okres dojrzewania, zmiany w mózgu, zmiany hormonalne oraz społeczne zaniedbania rodzicielskie, przemoc i hejt rówieśniczy. Dwa z nich nabierają w ostatnich latach coraz większego znaczenia: odczuwanie nadmiernego stresu  (zwłaszcza stresu szkolnego) oraz wpływ krzywdzenia dzieci i przemocy. Znacząco wzrósł odsetek dzieci, które odczuwają silny stres związany ze szkołą.

Rodzaje problemów psychicznych u dzieci

Najczęstszym rozpoznaniem w 2020 r. były zaburzenia rozwojowe, w tym zaburzenia rozwoju mowy i języka, zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych, zaburzenia rozwoju funkcji motorycznych, całościowe zaburzenia rozwoju, w tym związane ze spektrum autyzmu, zaburzenia hiperkinetyczne, w tym ADHD, zaburzenia zachowania i in., (65%; 108 546 osób), a kolejno zaburzenia nerwicowe (15%; 25 245), zaburzenia afektywne (7%; 12 088) i upośledzenie umysłowe (5%; 8676).

Z badań przeprowadzonych na zlecenie Rzecznika Praw Dziecka (RPD) wśród dzieci i młodzieży w 2021 r. wynika, że ok. 14% uczniów w Polsce wymaga interwencji związanej z ich funkcjonowaniem psychicznym. Wynik świadczący o niskim samopoczuciu psychicznym i niezadowoleniu ze swojego życia odnotowano u 15% badanych z klas II szkoły podstawowej, 13% – klas VI szkoły podstawowej i 13% – klas II liceum/technikum. Wyniki różnicowały płeć i miejsce zamieszkania. W II klasach szkoły podstawowej to chłopcy częściej niż dziewczyny określali swoje samopoczucie jako złe, a w VI klasach szkoły podstawowej i w liceum/technikum to dziewczyny znacząco częściej wskazywały takie objawy. Dzieci i nastolatki z II klas szkoły podstawowej oraz II klas liceum/technikum mieszkające w dużych miastach częściej wskazywały na złe samopoczucie, podczas gdy na poziomie klas VI najgorzej swoje samopoczucie oceniały dzieci mieszkające na wsi. Najgorzej swoje samopoczucie oceniali we wszystkich grupach wiekowych jedynacy i badani z rodzin z pięciorgiem lub większą liczbą dzieci oraz badani z gorzej sytuowanych rodzin.

Jednym z najbardziej przerażającym wskaźników dotyczących stanu zdrowia polskich dzieci jest liczba prób samobójczych i okaleczeń. Liczba prób samobójczych utrzymuje się w Polsce na wysokim poziomie. W 2021 r. osiągnęła ona najwyższy wskaźnik od lat – 1496 prób, w tym 85 podjętych przez dzieci do 12 r.ż.

Najważniejszy dla młodych ludzi jest dom

W badaniach wśród polskich studentów nad konsekwencjami negatywnych doświadczeń w dzieciństwie wykazano, że największy związek z późniejszymi zachowaniami autodestrukcyjnymi miały krzywdzenie emocjonalne i zaniedbanie emocjonalne w dzieciństwie (m.in. brak wsparcia emocjonalnego, obrażanie, poniżanie, poczucie bycia niechcianym, niewidzianym lub niekochanym). Osoby, które doświadczyły takich zachowań ze strony swoich bliskich, odpowiednio, 7- i 10-krotnie częściej podejmowały próby samobójcze, a osoby, które doświadczyły czterech lub więcej negatywnych zdarzeń w dzieciństwie, 17-krotnie częściej podejmowały próby samobójcze i 11-krotnie częściej się samookaleczały. Jak widać brak uwagi i poczucie bycia niekochanym to elementy, które zaburzają poczucie bezpieczeństwa u dzieci i sprawiają, że czują się niewidzialne. Pusty dom, odgrzewane posiłki spożywane w samotności, brak rozmów, uwagi i przytulenia, potęguje samotność, izolację i zapadanie się w problemach.

„Najważniejszy dla młodego człowieka jest dom – mówi prof. dr hab. n. med. Irena Namysłowska w rozmowie opublikowanej na stronie Fundacji Słonie na Balkonie – a w dzisiejszych domach słychać ciszę, zapracowanym rodzicom umyka, to co jest najważniejsze – dostępność emocjonalna. A kiedy rodzice wreszcie wrócą wieczorem, są bardzo zmęczeni i ich kontakt z dzieckiem ogranicza się do pytania o to, jak było w szkole i czy zjadły obiad. A co potem robią rodzice? Biegną do internetu. Mówi się, że to dzieci zamykają się w wirtualnym świecie, ale często to właśnie dorośli siedzą przed ekranami, robią w sieci zakupy, grają, sprawdzają wiadomości czy dalej pracują. Są nieobecni duchem, niedostępni emocjonalnie.”

Niestabilna relacja z rodzicem sprawia także, że dziecko nie będzie chciało rozmawiać z dorosłymi, będzie bało się  powiedzieć o swoich uczuciach czy problemach. Zabraknie czasu, by zadziałać w odpowiednim momencie.

15 minut rozmowy dziennie

Za dobry wskaźnik relacji w rodzinie i jednocześnie czynnik chroniący przed podejmowaniem zachowań ryzykownych i występowaniem zaburzeń psychicznych oraz zwiększający satysfakcję młodzieży z życia uznaje się m.in. łatwość komunikacji w rodzinie. Łatwość rozmów z rodzicami pogarsza się z wiekiem, a rozmowy z ojcem są wyraźnie trudniejsze dla dziewczyn. Ponadto z wiekiem pogłębiają się zależne od płci różnice w zakresie łatwości porozumienia się z matką – u 15-latków są one już istotne. Rozmowy z rodzicami są najtrudniejsze dla nastolatków wychowywanych przez samotnych rodziców i mieszkających w dużych miastach.

Boję się powiedzieć mamie o tym, że mam myśli samobójcze. Boję się, że będzie wtedy na mnie zła albo zezłości się, że powiedziałam o nich pani pedagog. Najbardziej boję się, że zabierze mi telefon, bo pomyśli, że to wszystko przez to, że go używam.

Dziewczyna, 15 lat, Z telefonów i maili do 116 111– telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży

15 minut dziennie prawdziwej, szczerej, empatycznej rozmowy. Wsłuchanie się w dziecko, bez telefonu w ręce, czy zajmowania się innymi sprawami. Całkowita uwaga w takim krótkim czasie zdziała zdecydowanie więcej niż rozmowa prowadzona znad ekranu telefonu oraz pozorna uwaga, którą często udzielamy dzieciom. Bądźmy przez chwilę tylko dla nich!

Kluczowe jest więc wsparcie uzyskane od rodziców, dobre relacje w rodzinie oraz wsparcie rówieśnicze. Według danych z ostatnich badań HBSC z 2018 r. w całej badanej populacji wysoki poziom wsparcia ze strony rodziców odnotowano u 39% nastolatków, a ze strony rówieśników – u 14% ankietowanych (wyk. 2). W przypadku wsparcia rówieśniczego to duży spadek w stosunku do poprzedniej edycji badania, gdy na wysokie wsparcie rówieśników wskazywało 23% badanych.

Nigdy tak nie mów!

Nie jest łatwo rozmawiać z dzisiejszymi dziećmi i młodzieżą. Różnice pokoleniowe, media społecznościowe, wszechobecna komunikacja wideo i tik toki, nie ułatwiają nam zrozumienia młodych ludzi. Wymienione wyżej elementy mają ogromny wpływ na zdrowie psychiczne, a ekrany, nad którymi dzieci spędzają coraz więcej czasu, sprawiają, że mózg i układ nerwowy nie rozwijają się prawidłowo. Przed tym nie uciekniemy. Warto znaleźć sposób. Przyjrzeć się zainteresowaniom dzieci, nie kwestionować, nie wyśmiewać, spróbować słuchać i zrozumieć. Poświęcenie czasu i słuchanie w rozmowie to jeden z elementów sukcesu.

Zdania typu: „Co ty możesz mieć za problemy?”;  „Wszystko masz i wiecznie narzekasz.”; nie są wspierające, oddalają nas od dziecka i sprawiają, że nie do nas przyjdzie, gdy będzie miało problem.

Nie używaj nigdy takich zwrotów:

• jakie ty możesz mieć problemy?
• ogarnij się!
• przestań myśleć o głupotach i weź się w garść.
• tylko słabi ludzie tak się zachowują!
• to twoja wina, że tak się czujesz, zapanuj nad tym!
• nie masz powodów do płaczu!
• chłopcy nie płaczą!
• dlaczego nam to robisz?
• inni mają gorzej!

Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i nastolatków ma zasadnicze znaczenie w zapewnieniu im dobrego startu w życie. Zbyt późno zauważone czy zdiagnozowane problemy psychiczne w dzieciństwie mogą doprowadzić do późniejszego rozwoju pełnych zaburzeń psychicznych i stanowić bariery dla pełnego rozwoju dziecka oraz jego szans edukacyjnych, społecznych czy zawodowych.

Korzystanie z pomocy psychologicznej dla rodziców jest czymś normalnym, ma wiele pozytywnych skutków i nie należy się tego wstydzić.

Wspólnie z Fundacją LELLEK Pomaga oraz Fundacją Słonie na Balkonie chcielibyśmy wesprzeć dzieci z problemami psychicznymi, które potrzebują kompleksowej terapii i wsparcia. Celem Fundacji Słonie na balkonie jest zapobieganie samobójstwom wśród dzieci oraz zmniejszenie ilości dzieci w szpitalach psychiatrycznych. Nasze zaangażowanie może dostarczyć profesjonalną terapię w kryzysie psychiatrycznym dla kilku podopiecznych fundacji.

W tym roku Wyzwanie dla zdrowia będzie miało charakter charytatywny. Biegamy, pływamy, jeździmy dla dzieci, które potrzebują wsparcia psychologicznego i terapii. Już niedługo szczegóły tegorocznego wyzwania Jesteś z nami?

Artykuł przygotowany na podstawie raportu Dzieci się liczą. Raport o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, Fundacja Dajemy Dzieciom siłę.

W artykule wykorzystane również zostały materiały i informacje ze strony Fundacji Słonie na Balkonie.